Jan Kochanowski biogram


Jan Kochanowski
Jan Kochanowski herbu Korwin (Corvinus), żył w latach 1530-1584. Urodził się w Sycynie w ziemi radomskiej, w województwie sandomierskim, diecezji krakowskiej. Jego ojcem był Piotr Kochanowski (1485-1547), sędzia sandomierski, matką była Anna z Białaczowa herbu Odrowąż zmarła w 1557 roku. Jan Kochanowski był drugim z kolei synem, spośród dwanaściorga dzieci. Jan jako dziecko bardzo wiele zawdzięczał matce, która uchodziła za osobę o wyrazistej osobowości, uwieczniona została współcześnie w świadectwach literackich, zwłaszcza w Dworzaninie Łukasza Górnickiego. Wpłynęła niewątpliwie na rozwój duchowy swoich dzieci, z których aż trzech weszło do literatury, Jan, Mikołaj i Andrzej.

         O pierwszych naukach Kochanowskiego wiadomości do nas nie dotarły. Przypuszczalnie pierwsze nauki pobiera w domu pod kierunkiem Jana Sylwiusza z Sieciechowa lub w szkole parafialnej w Zwoleniu, lub w Sieciechowie nad Wisłą u benedyktynów. Zadbano jednak o nie, gdyż w semestrze letnim 1544 roku wpisał się na Wydział Atrium Akademii Krakowskiej, gdzie zachował się Album studiosorum. Od tego czasu zaczyna się 15 letni okres studiów oraz wędrówek studenckich poety. Początkowo kilkuletni pobyt w Krakowie, przerywany sprawami domowymi; w listopadzie 1547 umiera jego ojciec, w tym też roku poświadczona jest jego obecność w Krakowie i Lublinie. Przebywał w Krakowie przypuszczalnie do słynnego wyjścia żaków z miasta w 1549 roku. Był to z pewnością bardzo ważny okres lecz bardzo niejasny i zagadkowy. Wielu studentów opuściło wtedy miasto aby podjąć studia za granicą.

         Od późnej jesieni 1551 roku do kwietnia 1552 roku, przebywa w Królewcu, tu dokumentuje się początki twórczości, świadczy o tym łaciński epigramat dedykowany przyjacielowi Stanisławowi Grzepskiemu w Królewcu 9 kwietnia 1552 roku na wewnętrznej stronie oprawy Tragedii Seneki, tekst w języku polskim brzmi: „ Kiedy mam odjechać do tak dalekiego kraju, niech to dla ciebie będzie rękojmią wiecznej miłości, błahym-wyznaję-ale dar, ty najmilszy Grzepski-oceniaj dawcę uczuciem”, jest to najwcześniejszy znany tekst Kochanowskiego. Wreszcie zapowiadany, najdłuższy i kulturalnie oraz światopoglądowo rozstrzygający okres studiów uniwersyteckich w Padwie gdzie poeta przebywał z przerwami przez okres pięciu lat, uczestnicząc czynnie w życiu studenckim młodzieży (został konsyliarzem nacji polskiej), co było poważnym wyróżnieniem. Zdobywa tam niemałe doświadczenie i wybija się jako poeta latinista .

Cały pobyt padewski Kochanowskiego rozpada się na trzy części. Od maja 1552 roku do późnej wiosny lub do maja 1555 roku, kiedy to zawieszono wykłady na skutek zarazy. Być może wcześniej nieco w towarzystwie młodego Jana Krzysztofa Tarnowskiego zwiedzając Rzym i Neapol, po czym powrócił do Polski i rozglądać się zaczął za mecenasem i oparciem. Następnie przebywa przez okres 9 miesięcy  od lata 1555 do kwietnia 1556 roku na dworze Albrechta Hochensollerna i w środowisku uniwersyteckim w Królewcu. Po otrzymaniu zasiłku od księcia, (zachował się odpis listu pisanego do księcia z prośbą o wsparcie finansowe z 6 kwietnia 1556 roku) oraz zaciągnięciu pożyczki po raz drugi wyjeżdża do Padwy. W tym czasie poddaje się leczeniu oczu w Abano; pobyt ten trwa od lata 1556 roku do drugiej połowy lutego 1557 roku, gdzie wiadomość o śmierci matki ściąga go do kraju. Widzimy go w sądzie w Radomiu bliżej nieznane nam okoliczności zatrzymują go w kraju do września. Trzecia i ostatnia podróż do Włoch, oparta o fundusze własne uzyskane wydzierżawieniu ziemi kuzynowi Piotrowi. Pobyt trwa od jesieni tj. od września lub października 1557 roku do późnej wiosny 1559 roku, już w maju tego roku spotykamy Kochanowskiego w ojczyźnie. Był to bardzo urozmaicony pobyt, poza rocznym pobytem w Padwie odbył półroczną podróż po Francji. Prawdopodobnie statkiem do Marsylii na przełomie 1558/9 roku, gdzie podróżował wspólnie z zagadkowym Karolem, prawdopodobnie flamandzkim humanistą i poliglotą K. Utenhove,  przejeżdżając kraj aż po Belgię. Zaznajomił się wtedy z kulturą i życiem literackim Francji. Bliżej nieznane nawiązał kontakty z Ronsardem, poetą  bardzo uznanym, tworzącym w języku narodowym. Podróżuje po Francji z Janem Baptystą Tęczyńskim, synem wojewody krakowskiego, który od 3 lat przebywał w Paryżu. To pewnie w tym czasie zradza się u poety myśl o tym aby tworzyć w języku ojczystym. Będąc w Padwie pisze pierwszy przedruk utworu napisanego koledze padewczykowi Erazmowi Kretkowskiemu, staroście gnieźnieńskiemu, którego pochowano w bazylice św. Antoniego; na pomniku grobowym znajduje się do dzisiaj epitafium pióra Jana Kochanowskiego z 1558 roku, przedrukowane w tomie B. Scardeona, w 1560 roku  jako Epitaphium Cretcovi. Jest to pierwszy drukowany tekst poety. W Padwie powstają poezje łacińskie, głównie elegie, najciekawsze z nich to elegie miłosne do Włoszki, nazywanej przez niego dość zagadkowo Lidią; również i inne jak epigramaty, często okolicznościowe, zapewne także ody. Utwory te zostały ogłoszone drukiem w tomie zebranych pism łacińskich z różnych lat twórczości pt.Elegiorum libri IV, Foricoeniasive Epigrammatum libellu w 1584 roku wdrukarni Łazarzowej.W okresie jego studiów i podróży zagranicznych pochodzą pierwsze jego utwory polskie  Pieśń o potopie i hymn Czego chcesz od nas Panie. W początkowych latach dworskich przeważa wyraźnie w twórczości Kochanowskiego epika tj. poważna Zuzanna, dedykowana Elżbiecie z Szydłowieckich Radziwiłłowej, Kraków 1562, żartobliwe  Szachy,  dedykowane Janowi Krzysztofowi Tarnowskiemu, Kraków między 1562-1566, okolicznościowy utwór O śmierci Jana Tarnowskiego 1561, Pamiątka Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie, wydana w 1570 roku oraz publicystyka ideowa Zgoda, poemat programowy powielający poglądy programowe Filipa Padniewskiego, wyrażone na sejmie, wydana w Krakowie w 1564 roku, Satyr albo dziki mąż, w którym ujął program egzekucyjny Piotra Myszkowskiego, Kraków ok.1564 roku. Niebawem dochodzi do głosu twórczość liryczna polska, najbardziej odpowiadająca psychice oraz kierunkowi artystycznemu poety. Powstają pieśni w duchu humanistycznym, często haracjańskim i petrarkizującym, tworzone przez lat blisko 20 lat i od razu bardzo szeroko znane. One ustaliły kształt i język poetycki naszej liryki, krążąc najpierw w odpisach, gdyż poeta do ich druku się nie kwapił, wygładzając je z wolna po mistrzowsku. Ostatecznie wydania ich się nie doczekał , ukazały się pośmiertnie w tomie dzieł polskich w tomie Jan Kochanowski , Kraków 1585/6, wielokrotnie później wznawianym, oraz osobno pt. Pieśni, Kraków 1585. Równolegle z poczytnymi pieśniami, powstają tak samo świetne i popularne fraszki. Fraszki wydane zostały osobno w 1584 roku. Potem powstawały ody , przeważnie polityczne i okolicznościowe, składające się na zbiorek Lyricorum libellus,  Kraków 1580 rok.  Z okresem dworskim wiążą się inne również utwory żartobliwe Brod, Carmen macaronicum, również urywki niedoszłego poematu o Władysławie Warneńczyku; Muza napisana około 1567 roku, Proporzec albo hołd pruski, powstały w 1569.  Ponadto dialog polityczny prozą Wróżki, będący kontynuacją Zgody i Satyra, kilka przekładów z greki  jak Fenomena Arata. Wysuwa się tutaj na czoło pierwsza u nas tragedia renesansowa w duchu i stylu antycznym Odprawa posłów greckich, powstała gdzieś około 1565-1566 lub niewiele później, wydana dopiero w 1578 roku, dzięki Janowi Zamoyskiemu. Doczekała się słynnego wystawienia przed Stefanem Batorym i królową Anną, dworem oraz dostojnikami państwowymi, na uroczystościach weselnych Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną w Ujazdowie  12.I.1578 roku.

         Po powrocie do kraju porozumiewa się z rodzeństwem w sprawie podziału majątku po rodzicach (11.VII 1559 roku). Wtedy rozpoczyna się drugi 15 letni okres w życiu poety zwany dworskim. Zwłaszcza do 1562 roku jest to okres wielce niejasny, gdzie nie mamy o nim wiadomości zupełnie sprawdzonych. Przypuszczalnie przebywa na dworach możnowładczych Małopolski takich jak  - Tęczyńscy czy Tarnowscy, prowadzą do tego wskazówki literackie utworów  poświęconych postaciom z tych rodów. W 1562 i 1563 roku spotykamy go na dworze biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego, także  na dworze słynnej osobistości kalwińskiej  Jana Firleja – wojewody lubelskiego. Wreszcie za sprawą nowego podkanclerzego, biskupa Piotra Myszkowskiego, dostaje się Kochanowski gdzieś na przełomie 1563/64 l roku do kancelarii królewskiej, gdzie zostaje jednym z sekretarzy Zygmunta Augusta i dworzaninem królewskim. Za sprawą biskupa otrzymuje dwa probostwa  - w Poznaniu  było to bardzo wysokie beneficium i uznana tytulatura oraz  - Zwoleniu. Z Myszkowskim odtąd zwiąże się dozgonną przyjaźnią. We wrześniu 1565 roku udaje się razem z dworem królewskim do Wilna, a w 1566 roku przebywa wraz z Myszkowskim w Grodnie. Jako dworzanin uczestniczy w sejmie litewskim w Bielsku Podlaskim.

Lata te otwierają najbogatszy i najbardziej wszechstronny okres jego twórczości poetyckiej, wiążący się w ten sposób z szeroko pojętą atmosferą kulturalną Wawelu oraz pośrednio jako stolicy państwa. Było to bardzo barwne środowisko dworzan, wybitnych humanistów, skupiających się w głównym środowisku naukowym, wydawniczym Polski. Były to osobistości uwiecznione bardzo sugestywnie we Fraszkach. Zarazem jest to okres żywych zainteresowań publicystycznych Kochanowskiego, zagadnieniami publicystycznymi i ideowymi, sprawami państwa, egzekucji praw czyli naprawy Rzeczpospolitej. Kochanowski osiąga w tym czasie pełnie dojrzałości i samowiedzy artystycznej, swoje miejsce i zadanie widzi wyłącznie na polu poezji. W 1567 roku towarzyszy Zygmuntowi Augustowi w wyprawie radoszkowickiej, czyli w demonstracji wojskowej przeciwko Iwanowi Groźnemu przed wyprawą na Moskwę. W 1568 roku przebywa w Knyszynie, Pułtusku i Warszawie. Uczestniczy w formach aktywności Rzeczpospolitej Babińskiej, założonej przez Stanisława Pszonkę w Babinie pod Lublinem. Podobnie w 1568 i 1569 roku znajduje się z królem w Lublinie w czasie sejmu unijnego, gdzie nowy książę pruski Albrecht Fryderyk złożył hołd polskiemu królowi, wydarzenie to stało się podstawą nowego utworu Proporzec albo hołd pruski. W marcu 1570 roku poeta uczestniczy w ingresie Piotra Myszkowskiego na biskupstwo płockie.   Odtąd związek z dworem się rozluźnia. Poeta jak się wydaje jest zawiedziony w stosunku do króla, zaczyna przebywać w Czarnolesie, w tym czasie przypuszczalnie powstaje fraszka Na dom w Czarnolesie. Morowe powietrze w Krakowie i choroba króla spowodowały, że Kochanowski schronił się w Czarnolesie. Rozwija własne gospodarstwo, rozgranicza działy braci w Sycynie, buduje dom, rozmyśla swoje życie, fraszka Do gór i lasów . Z Czarnolasu pisze list do przyjaciela, Stanisława Fogelwedera o swojej pracy twórczej, a w podpisie nie używa tytułu sekretarza królewskiego, a jedynie poznańskiego proboszcza. Po śmierci Zygmunta Augusta, w tym samym czasie 1572 umiera Filip Padniewski i Andrzej Frycz Modrzewski. Żegna biskupa dwoma łacińskimi epitafiami, a co charakterystyczne żadnego epitafium nie poświęcił zmarłemu królowi. W sytuacji bezkrólewia wojewoda krakowski i jednocześnie marszałek wielki koronny Jan Firlej, zwołał naradę rycerstwa i panów małopolskich do Krakowa. Udziału w tym spotkaniu nie wziął Kochanowski, a swoją nieobecność usprawiedliwia w utworze Marszałek. Deklaruje się jako zwolennik francuskiego elekta. W kwietniu 1573 roku uczestniczy także w uroczystym wjeździe Walezego do Krakowa oraz bodaj w jego koronacji. Przyjazd Walezego do Polski Kochanowski uczcił dwiema łacińskimi fraszkami  Do króla Walezego przybywającego do Krakowa i Na ruchomego orła w bramie. Rozwijając swoją działalność w Czarnolesie nabywa poeta połowę sąsiedniej wsi Chechły, co podwoiło jego posiadłość ziemską. W 1583 roku nabywa część Paciorkowej Woli i Strykowic Błotnych, majątek jego rośnie i systematycznie się rozwija. Na kolejny ślub i wesele Zamojskiego tym razem z Gryzeldą Batorówną, bratanicą króla, przygotowuje Epitalamium. Po zrzeczeniu się probostwa poznańskiego, a w rok później probostwa zwoleńskiego, żeni się z Dorotą Podlodowską z Przytyka. W tym czasie kończy Pieśń świętojańską o sobótce, w której 11 panna przedstawia zalety i piękno „Nieprzepłaconej Doroty”.

         Osiedlenie się w Czarnolesie, rozpoczyna trzeci i ostatni okres w życiu i twórczości poety, typowy dla kultury ziemiańskiej 2.poł. XVI wieku. Poeta przeżywa tu spokojne lata opromienione szczęściem rodzinnym i spokojną pracą literacką. Nie zrywa przy tym związków z zagadnieniami polityczno-ideowymi stulecia, dowodem jest poezja polityczna i patriotyczna; udział w zjeździe stężyckim w maju 1575 roku, wreszcie znane wystąpienie osobiste na elekcji w listopadzie 1575 roku. Po ucieczce Walezego z kraju przekonuje się niebawem do myśli politycznej Stefana Batorego. Jan Zamoyski odegrał w tym rolę pośrednika. Uczestniczy pewnie też w uroczystym wjeździe Batorego do Krakowa i w koronacji go na króla Polski. W 1577 roku umiera brat Jana Kochanowskiego, poeta żegna go mową żałobną Przy pogrzebie rzecz. Na okazję ślubu Jana Zamojskiego, poeta ukończył i przesłał mu Orfeusza Sarmackiego, kończy również Odprawę posłów greckich. W 1579 roku po wzięciu Połocka przez Batorego, pisze wiersz O wzięciu Połocka. W tym roku król zatrzymał się w Wilnie i wydał dwa ważne dla poety dokumenty, przywilej o zakazie nielegalnego przedruku  Psałterza Dawidów i innych dzieł poety oraz nominacjena wojskiego sandomierskiego.

 W Czarnolesie powstaje koronne dzieło jego życia, znakomity przekład, a raczej parafraza wierszowana Psałterza Dawidowego za wzorami łacińskimi Georgea Buchanana, szkockiego humanisty czasów odrodzenia, wydanego w 1566 roku. Psałterz jest zarazem popisem wirtuozerii sztukmistrza. Poeta zastosował antyczne układy wersyfikacyjne, w tym wziętą od Horacego strofę saficką. Świetnie umiał to połączyć. Kochanowski na wstępie tomu, w przedmowie do biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego dumnie stwierdził że ”wdarł się na skałę pięknej Kalliopy , gdzie dotychmiast nie było śladu polskiej stopy, niosąc Dawidowe złote gęśli”. Wzorował się także na dziele Marota. Kochanowski podjął się tego dzieła jeszcze w latach dworskich ale w zasadniczej części ukończył  w Czarnolesie. Dzieło to wydane zostało w Krakowie w 1579 roku, do dzisiaj znane zwłaszcza w śpiewie kościelnym. Oczywiście wywarło wielki wpływ na poezje polską, wnosiło bowiem bardzo wiele nowych form i miar wierszowych. Miało również ogromne znaczenie poza granicami Rzeczpospolitej. Będąc w Czarnolesie kontynuuje podjęte wcześniej tematy. Dotyczy to również powstałych tu pieśni, a szczególnie cyklu Pieśń świętojańska o sobótce. W roku 1579 sielankę rodzinną Kochanowskiego przesłonił nieoczekiwany cień żałoby, nagły zgon ukochanej córki Orszulki, a wkrótce potem drugiej Hanny. Powstają utwory żałobne Treny, Kraków 1580, wzruszające do głębi żale ojcowskie. Te trudne przejścia, słabnące zdrowie, myśl o śmierci nie były bez wpływu na wytężona pracę literacką. Zaznacza się tu wymowna troska o spuściznę literacką. Utwory jego wydawano w tłoczni krakowskiej Januszowskiego. Śmiały był pogląd  Kochanowskiego na temat mitów szczepowych Słowian, co śmiało wyraził w rozprawie O Czech i Lechu. Rozprawka ta jak wiele innych pism nie została dokończona, których ostatnie urywki zebrano w tomie Fragmenta albo pozostałe pisma, Kraków 1590. Kochanowski nie doczekał się jej zamknięcia pełnego w postaci pism zebranych. Zmarł nagle w 1584 roku w Lublinie,  w czasie konwokacji.

         Kochanowski był talentem miary niepospolitej. Od dawna uznawany nie tylko w Polsce ale i w całej słowiańszczyźnie  za indywidualność artystyczną na przestrzeni od średniowiecza do romantyzmu. Nie przypadkowo już jemu współcześni nazywali go „kochaniem wieku swego” (1564 ), a życiowa popularność i powszechne uznanie pokoleń towarzyszyło mu wiernie przez stulecia. Od Reja do anonimowego Proteusa (1564) począwszy, poprzez Andrzeja Trzecieskiego, Żale nagrobne, Klonowica i całą poezję wieku XVII , później przez oświecenie, klasycyzm, romantyzm z Mickiewiczem, Słowackim, Józefem Ignacym Kraszewskim i Norwidem, aż po wiersze Gomulickiego, Staffa, Liberta, Lesmiana, Tuwima, Gałczyńskiego. Jest bohaterem u Niemcewicza, Tańskiej-Hoffmanowej, Poraźińskiej,  Jastruna, Maliszewskiego;  w malarstwie słynny obraz Kochanowski nad zwłokami Urszulki Jana Matejki i rzeźbie, wreszcie w muzyce od czasów Gomułki Melodie na psałterz polski, Kraków 1580 oraz ujęcie operowe Odprawy posłów greckich Witolda Rudzińskiego.

Stał się Kochanowski twórcą nowoczesnego języka literackiego oraz nowych form artystycznych  w poezji polskiej,  którą wprowadził w krąg wielkich literatur europejskich.

Opracowano na podstawie publikacji prof. Tadeusza Ulewicza „Jan Kochanowski w Czarnolesie”, Kraków 2002 rok.
Witryna muzeumkochanowski.pl używa ciasteczek. Są to niewielkie pliki tekstowe wysyłane przez serwer www i przechowywane przez oprogramowanie komputera przeglądarki. Kiedy przeglądarka ponownie połączy się ze stroną, witryna rozpoznaje rodzaj urządzenia, z którego łączy się użytkownik. Parametry pozwalają na odczytanie informacji w nich zawartych jedynie serwerowi, który je utworzył. Ciasteczka ułatwiają więc korzystanie z wcześniej odwiedzonych witryn. Zbieramy również dane dotyczące odwiedzin naszej witryny. Są one w pełni anonimowe i pomagają nam dostosować naszą stroną do Twoich potrzeb.
Rozumiem